Basic Instinct (6)

door lievendebrouwere

  

Paul Verhoeven, de Nederlandse regisseur van Basic Instinct, wordt in Amerika wel eens de sultan of shock genoemd. Zelfs op 83-jarige leeftijd kan hij het niet laten: zijn jongste film Benedetta gaat over … lesbische nonnen. Choqueren doet hij het liefst door middel van sex-scènes, en dat is ook waarvoor Basic Instinct bekend staat. Toch vond Verhoeven dat er niet genoeg sex zat in het scenario van Joe Eszterhas en dus probeerde hij er wat pittige scènes aan toe te voegen. Dat bleek echter niet te lukken, iedere verandering ging ten koste van het verhaal. Het scenario van Eszterhas klopte als een bus, er was geen speld tussen te krijgen. Hij had het dan ook in minder dan twee weken geschreven, het was in één gulp uit zijn pen gestroomd. Basic Instinct heeft dan ook een organisch karakter: het drama ontwikkelt zich wetmatig, als was het een levend wezen. Paul Verhoeven zag dat ten slotte in en hij verfilmde het scenario met het grootst mogelijke respect voor dit wezen.

Toen mijn vrouw merkte dat ik na het zien van Basic Instinct aan niks anders meer kon denken, zei ze tegen me: weet je wat er met jou aan de hand is? Je bent verliefd! En inderdaad, het viel niet te ontkennen: ik was madly in love. De film had een ander mens van me gemaakt, een beter mens, en mijn vrouw had dan ook geen bezwaren tegen mijn nieuwe relatie. Maar hoe kun je nu tot over je oren verliefd worden op een film, op iets wat letterlijk en figuurlijk niet meer dan schijn is? Het was één van de vele vragen die ik me stelde over Basic Instinct, en een eerste antwoord kreeg ik toen ik de film ging bekijken in gezelschap van een euritmiste. Ik had haar nieuwsgierig gemaakt met mijn verhalen over het esoterische karakter van deze thriller, maar toen de ijspriem opdook en het bloed van het scherm spatte, sloeg ze de handen verschrikt voor de ogen. De rest van de film bekeek ze tussen haar vingers door en na afloop zei ze: ik had al genoeg aan de eerste scène! Daar moest ik om lachen, maar het zette me wel aan het denken.

Tot dan toe had ik niet veel aandacht besteed aan die beginscène. Het lag een beetje voor de hand waarom de film ermee begon. In interviews vertelde Paul Verhoeven glunderend dat er tijdens de première op het filmfestival van Cannes een schok door de zaal ging toen de ijspriem het gezicht van de arme Johnny Boz doorboorde. Wat hij niet besefte, was dat achter dit uiterlijke schokeffect iets schuilging wat nog veel schokkender was: de geestelijke binnenkant van deze scène. Ik kwam die ‘binnenkant’ op het spoor toen ik ontdekte dat de hele film besloten ligt in deze moordscène. Ze duurt hooguit één minuut, maar uit dit kleine zaadje ontwikkelt de film zich als een plant die in de laatste scène tot bloei komt en haar diepste wezen toont. Mijn arme euritmiste had gelijk: als kijker heb je genoeg aan die eerste scène, alles zit erin. Natuurlijk besefte zij noch ik draagwijdte van haar woorden, want die wordt pas duidelijk wanneer men de rest van de film ziet en begrijpt.

De volgende scène bevat reeds een beeld dat licht werpt op de diepere betekenis van dit ‘zaadje’. Heel even zien we het naakte slachtoffer liggen, bedekt met bloed en wonden, de handen vastgebonden aan het bed, omringd door de leden van het rechercheteam dat de moord moet oplossen. De eerste scène is met andere woorden een moderne versie van … de kruisdood van Christus. De moord die hier gepleegd wordt, is niet zomaar een moord, het is de moord der moorden, de moord op de mens. Het officiële onderzoek naar die moord leidt aanvankelijk tot een schijnoplossing. De echte oplossing komt er pas wanneer een individuele onderzoeker (Nick) zichzelf herkent in deze moord – zowel in de dader als het slachtoffer – en besluit hetzelfde te doen als Christus: zich vrijwillig, uit liefde, over te leveren aan zijn moordenaar. Het is deze ‘navolging van Christus’ die het moordraadsel oplost en ze wordt mogelijk doordat het probleem niet enkel met het hoofd maar ook met het hart wordt benaderd. 

Basic Instinct gaat in wezen over het oplossen van het oer-raadsel van de mensheid: het mysterie van Golgotha. Het kan geen verbazing wekken dat dit raadsel opduikt in de kunst van onze tijd, want Christus wordt vandaag opnieuw gekruisigd: we beleven een herhaling van de oermoord, zij het dit keer niet in de fysieke wereld. Het is in de etherische wereld dat Christus de verstikkingsdood sterft en dat we allemaal (onbewuste) getuigen en navolgers zijn van dit mysterie. Want ook wij worden langzaam maar zeker verstikt, ons middengebied wordt op alle mogelijke manieren lamgelegd. We zien dan ook dat Johnny Boz precies in dit middengebied wordt getroffen: eerst worden zijn handen vastgebonden, daarna doorboort de ijspriem achtereenvolgens de halswortel, de neuswortel en de borstkas, stuk voor stuk middelpunten of kruispunten tussen boven en onder, tussen links en rechts. Ja, de vormkrachten van de etherwereld gaan in Basic Instinct uiterst trefzeker te werk … 

Dat wekt natuurlijk wel verbazing, want niets is kenmerkender voor de kunst van onze tijd dan juist de vernietiging van haar etherische vorm- en levenskrachten. Terwijl Europa – het midden van de wereld – veranderde in een bloedbad, werd ook de kunst aan het kruis geslagen: op alle mogelijke manieren werd ze verminkt, vernederd en vernietigd. Moderne schriftgeleerden noemen dat ‘de geboorte van de nieuwe kunst’ en ons vertrouwen in deze (zelfverklaarde) experts is zo groot dat we de stank van ontbinding en verrotting die opstijgt uit de kunstwereld al lang niet meer opmerken. We doen alsof er niks aan de hand is, alsof de kunst leeft en blaakt van gezondheid. Maar juist deze ontkenning maakt ons blind voor het feit dat de kunst inmiddels uit de doden is verrezen. De wederopstanding vond niet plaats in de paleizen van de hedendaagse kunst maar in de donkere grotten van de filmkunst, in de bioscopen waar niemand iets goeds van verwacht. 

De dode en reeds tot ontbinding overgegane kunst kwam inderdaad weer tot leven in een aantal mysteriedrama’s waarvan Basic Instinct er één was. Ze balde zich samen in zaadjes die in het hart van miljoenen – vooral jonge – mensen werden gezaaid, maar een diepe afkeer opwekten in het hoofd van vele schriftgeleerden die schande spraken over deze ‘zondeval’ van de kunst. De verontwaardiging was het grootst bij de lgbt-gemeenschap. Nog voor Basic Instinct was verschenen, reageerden de regenboogmensen furieus en stelden alles in het werk om de film te cancelen. Waarschijnlijk wisten ze zelf niet wat hen zo ergerde, maar intussen weten we dat wel: het is de scheiding der geslachten en geboorte van ‘het kind’. Wat hun blinde woede opwekte, was het mysteriekarakter van Basic Instinct, het feit dat de film weerspiegelt wat zich afspeelt in de etherisch-geestelijke sfeer van de aarde: het Stirb und Werde, het mysterie van dood en wedergeboorte.

In Basic Instinct is de geest duidelijk gestorven: bezweken onder het geweld van de sexualiteit. Nergens valt er ook maar één spoor van spiritualiteit te ontdekken. En toch is het in deze volkomen aardse en zinnelijke film dat de geest weer verrezen is, in een nieuwe, etherische vorm die alleen zichtbaar is voor wie hoofd én hart gebruikt. Het is deze dood en wederopstanding van de geest die de moderne mens zo hevig tegen de borst stoot. Dat was ook wat het mysterie van Golgotha destijds zo onverteerbaar maakte. Tijdens de kruisdood was een goddelijk wezen helemaal mens geworden, wat tot uitdrukking kwam in de woorden: ‘mijn God, mijn God, waarom hebt ge mij verlaten?’ Maar tegelijk werd deze geest in de mens opnieuw geboren als een zaadje dat ooit weer zal uitgroeien tot een goddelijk wezen. De antieke mens kon dit mysterie niet bevatten en de hedendaagse mens kan dat evenmin. Hij blijft blind voor de nieuwe spiritualiteit die in de (film)kunst – en in Basic Instinct in het bijzonder – is verschenen.

De vraag is natuurlijk: hoe is die opstanding tot stand gekomen? Hoe is het mogelijk dat mensen die louter in sex en geweld geïnteresseerd (lijken te) zijn een christelijk mysteriedrama hebben gemaakt? Eén ding is zeker: ze hebben het niet bewust gedaan. Net als iedereen hadden ze geen flauw vermoeden van het esoterische karakter van Basic Instinct. Maar hoewel hun bewustzijn gevangen zat in het materialisme, bleken zij als kunstenaars toch in staat contact te maken met hun geestelijke kern – het ‘christelijke zaadje’ dat iedereen bezit sinds het mysterie van Golgotha – en daaraan de zeer hoge inspiratie te ontlenen waaruit Basic Instinct is ontstaan. Als materialist pur sang verzette Paul Verhoeven zich aanvankelijk tegen die inspiratie. Hij ging het gevecht aan met de engel en probeerde de film nog dieper in de fysieke sfeer te trekken. Maar – en dat pleit voor zijn kunstenaarschap – hij erkende zijn nederlaag en stelde zich vervolgens helemaal ten dienste van de geest die hem te sterk was geweest.

Deze kunstzinnige overgave maakte Verhoeven & co tot Michaëldienaars, maar ze vonden geen Christuszoekers die hun werk naar waarde konden schatten. De geest die in hen werkzaam was, wil – net als Catherine – begrepen worden en verlost uit zijn sexuele en gewelddadige keurslijf. Hij heeft dit keurslijf aangetrokken om de mens te kunnen helpen zich te bevrijden uit zijn materialistische gevangenis. Maar dan moet die mens wel meewerken, hij moet de uitgestoken hand grijpen. Hoe hoopgevend het ook is dat er in onze moderne, van sex en geweld bezeten wereld nog altijd kunstenaars bestaan die in staat zijn zich door een christelijke geest te laten inspireren, het is tegelijk diep verontrustend dat hun werk niet (h)erkend wordt. We weten van Rudolf Steiner dat de goden wraak nemen wanneer ze genegeerd worden: ze pikken het niet dat hun geschenken afgewezen worden. Daarom hechtte Steiner zoveel belang aan de samenwerking tussen Michaëldienaars en Christuszoekers. 

De miskenning van een godsgeschenk als Basic Instinct is het gevolg van de grote discrepantie tussen het (onbewuste) scheppingsvermogen van de mens en zijn (bewuste) oordeelsvermogen. Het eerste is nog in staat de geest te bereiken, het tweede niet. Daarom slaan de scheppingskrachten om in vernietigingskrachten: ze ‘nemen wraak’ omdat ze niet gezien worden, omdat ze niet begrepen worden, omdat hun werk niet naar waarde wordt geschat. Ooit vroeg iemand me waarom antroposofen zoveel nadenken en zo weinig doen. Ik antwoordde dat het precies omgekeerd was: antroposofen werken hard, maar hun denken houdt daar geen gelijke tred mee. Over de cruciale samenwerking tussen Michaëldienaars en Christuszoekers bijvoorbeeld wordt helemaal niet nagedacht. En dat is geen toeval, want dit zielenthema gaat juist over de discrepantie tussen doen en denken. Het is in de antroposofische wereld niet anders dan in de rest van de wereld: het denken blijft ver ten achter bij het doen. 

Deze achterstand vormt dan ook het Grote Probleem van onze tijd: de wereld gaat aan vlijt ten onder omdat de denkers ontbreken. Wat we vandaag denken noemen, is in de meeste gevallen niet meer dan intellectuele zelfbevrediging. Het moderne denken mist de kracht om door te dringen in de levende werkelijkheid en daar overeind te blijven. Zelfs een kunstwerk als Basic Instinct – dat ons denken nochtans de pap in de mond geeft – blijft een gesloten boek. Deze onmacht van het ‘mannelijke’ denken is de kern van het probleem en dat wordt niet beseft omdat dit denken niet naar zichzelf durft te kijken. Het deinst terug voor de ‘vrouwelijke’ spiegel die de kunst haar voorhoudt. Vooral kunstwerken als Basic Instinct, die als het ware vragen om een mannelijk-rationele benadering (en bevruchting), worden afgewezen. Nochtans is het juist de zelfwaarneming die het denken weer in beweging brengt en doet doordringen tot zijn eigen diepste wezen: de liefde.

De machteloosheid van het moderne denken is een gevolg van haar nominalistische overtuiging dat ideeën niet meer dan zijn dan namen die we lukraak aan de dingen geven. Deze overtuiging gaat uit van het bestaan van twee gescheiden werelden – een geestelijke en een materiële – waartussen geen enkel reëel verband is. In zijn Filosofie der Vrijheid gaat Rudolf Steiner dwars tegen dit nominalisme in. Volgens hem is er maar één wereld en wat wij als ideeën waarnemen is niets anders dan de (voor onze zintuigen) verborgen geestelijke zijde van die wereld. Ideeën maken dus net zo goed deel uit van de werkelijkheid als onze zintuiglijke waarnemingen: ze zijn realiteit, geen fictie. Door na te denken over de zichtbare werkelijkheid benadert de menselijke geest niet het totaal andere, hij benadert zichzelf ‘als in een donkere spiegel’. Zijn hogere zelf zoekt toenadering tot zijn lagere zelf en wanneer beide elkaar ontmoeten, wordt de mens met zichzelf herenigd, hij wordt geheeld.

Het is dit toenaderingsproces dat door Basic Instinct in beeld wordt gebracht en dat, als men het als kijker intens genoeg beleeft, een catharsis veroorzaakt, een heling van de ziel: de mens valt samen met zichzelf. Deze catharsis is echter tijdelijk van aard: de spiegel is nog niet helder genoeg. De gevoelsmatige zelfbeleving van de menselijke geest moet vervolledigd worden door een volkomen bewuste zelfherkenning. Dat is de diepste betekenis van het Griekse ken uzelf. Dankzij de wetenschap heeft de mens zichzelf als fysiek wezen, als deel van de zichtbare werkelijkheid leren kennen. Dankzij de kunst kent hij ook de vereniging van zijn geest met die zichtbare werkelijkheid. De volgende stap bestaat erin dat hij het wetenschappelijke kennen en het kunstzinnige kennen met elkaar verenigt, dat hij zichzelf met andere woorden herkent in de spiegel van de kunst. In Basic Instinct heeft die spiegel de grootst mogelijke helderheid bereikt en wacht als een schone slaapster op de bevrijdende kus van een prinselijk, zelfherkennend denken.